حمل اشتقاقحمل اشتقاق یکی از اصطلاحات به‌کار رفته در علم منطق بوده و به معنای حمل از طریق اخذ اسم مشتق از محمول یا افزودن کلماتی مانند «ذو» و «دارای» بر سر آن است. ۱ - اقسام حمل به‌لحاظ اسنادحمل به لحاظ قابلیت اسناد مستقیم یا غیر مستقیمِ محمول به موضوع به حمل مواطات و حمل اشتقاق تقسیم می‌شود. [۱]
تفتازانی، عبدالله بن شهاب‌الدين، الحاشیة علی تهذیب المنطق، ص۲۴۷.
[۲]
قطب‌الدین رازی، محمد بن محمد، تحریر القواعد المنطقیه فی شرح رسالة الشمسیه، ص۶۰.
[۳]
مجتهد خراسانی (شهابی)، محمود، رهبر خرد، ص۷۸-۷۹.
۲ - توضیح اصطلاح«حمل اشتقاق» حملی است که در آن از محمول، اسم مشتقی بنا کنند و یا کلماتی همچون «ذو» و «دارنده» بر سر آن در آورند و سپس آن را بر موضوع حمل کنند. به دیگر سخن، هر گاه حمل چیزی بر چیز دیگر به طور مستقیم و بی‌واسطه ممکن نباشد، بلکه متوقف بر افزودن کلمه «ذو» در عربی و یکی از کلمه‌های «دارای»، «با»، «دارنده»، «صاحب» و مانند آن در فارسی باشد و یا نیازمند اشتقاق یک مشتق، از آن چیز (محمول) باشد، آن را «حمل اشتقاق» می‌گویند؛ مانند: حمل ضحک، مشی و دانش بر انسان که بدون اضافه «ذو» و یا بدون استفاده از مشتقات آنها ممکن نیست و از این‌رو نمی‌شود گفت: «الانسان ضحک» و «انسان دانش است»، بلکه باید گفت: «الانسان ذو ضحک»، «الانسان ضاحک» و «انسان دارای دانش است» یا «انسان با دانش است». بنابراین محمول به اشتقاق مانند ضحک، مشی و حس در زمره کلیات خمس نیست؛ پس نمی‌توان گفت: «ضحک، خاصه انسان است و یا رنگ، خاصه جسم است و یا حس، فصل حیوان است»، بلکه ضاحک، خاصه انسان، و حساس، فصل حیوان است و از این‌رو کلیات خمس محمول به حمل مواطات‌اند. ۳ - مترادف‌های حمل اشتقاقمترادفهای حمل اشتقاق عبارت‌اند از: حمل ذو هو، حمل هو ذو هو، حمل ترکیب و حمل فی هو. [۷]
ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، الشفا (منطق)، ج۱، ص۲۸.
[۹]
خوانساری، محمد، منطق صوری، ص۶۱.
[۱۰]
شیرازی، قطب‌الدین، درة التاج (منطق)، ص۵۲.
[۱۱]
گرامی، محمدعلی، منطق مقارن، ص۱۰۰.
۴ - مستندات مقالهدر تنظیم این مقاله از منابع ذیل استفاده شده است: • گرامی، محمدعلی، منطق مقارن. • خوانساری، محمد، منطق صوری. • شیرازی، قطب‌الدین، درة التاج (منطق). • مجتهد خراسانی (شهابی)، محمود، رهبر خرد. • تفتازانی، عبدالله بن شهاب‌الدين، الحاشیة علی تهذیب المنطق. • ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، الشفا (منطق). • مظفر، محمدرضا، المنطق. • قطب‌الدین رازی، محمد بن محمد، تحریر القواعد المنطقیه فی شرح رسالة الشمسیه. • حلی، حسن بن یوسف، الجوهر النضید. • خواجه نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد، اساس الاقتباس. • مشکوةالدینی، عبدالمحسن، منطق نوین مشتمل بر اللمعات المشرقیه فی الفنون المنطقیه. ۵ - پانویس
۶ - منبعپایگاه مدیریت اطلاعات علوم اسلامی، برگرفته از مقاله «حمل اشتقاق»، تاریخ بازیابی۱۳۹۵/۱۲/۲۰. |